Ο Μιχάλης, στην Κάσο του 1943

Ο Μιχάλης, στην Κάσο του 1943 Ενα «διαβαστερό» non-fiction novel από τη γνωστή δημοσιογράφο Σοφία Παπαϊωάννου Του Ηλια Μαγκλινη Σε μία από τις πιο αθόρυβα συγκινητικές σελίδες του βιβλίου «Κρυμμένο στο Αιγαίο» της Σοφίας Παπαϊωάννου, ο πατέρας του Μιχάλη Κουτλάκη, του κεντρικού προσώπου της αληθινής αυτής ιστορίας, μετά το δείπνο, μαζεύει όλα τα παιδιά του σε ένα δωμάτιο και κλείνει την πόρτα πίσω του. Το περιστατικό λαμβάνει χώρα στην Κάσο του Μεσοπολέμου, όταν τα Δωδεκάνησα τελούν υπό ιταλική κυριαρχία. Οπως γράφει η συγγραφέας, ο πατέρας του Μιχάλη Κουτλάκη και δήμαρχος του νησιού, «είναι από τους ελάχιστους στην Κάσο που έχουν στο σπίτι τους φωνόγραφο. Επιστρέφοντας από το τελευταίο του ταξίδι, έφερε λαθραία στο νησί έναν δίσκο 78 στροφών με τον Εθνικό Υμνο. Τοποθετεί μια πολύ λεπτή βελόνα στον φωνόγραφο για να μην ακούγεται έξω από το σπίτι και βάζει στα παιδιά να ακούσουν για πρώτη φορά τον ύμνο της ελεύθερης Ελλάδας». Το «Κρυμμένο στο Αιγαίο» περιλαμβάνει πολύ πιο δραματικές (κυρίως στο δεύτερο μέρος του) στιγμές, όμως η συγκεκριμένη έχει τη δική της δύναμη και είναι κομβική ως προς την κατανόηση της πορείας που θα ακολουθήσει ο νεαρός Μιχάλης Κουτλάκης, ειδικά μετά το ξέσπασμα του πολέμου το 1940 με τους Ιταλούς. Προδοσία Ηδη από την αρχή του βιβλίου γνωρίζουμε ότι ο Μιχάλης Κουτλάκης, όχι μόνον δεν ζει αλλά χάθηκε τα χρόνια του πολέμου, της ιταλικής κατοχής, στο νησί του, όντας δραστήριος στην Αντίσταση και έχοντας επιστρέψει από το μακεδονικό μέτωπο του 1941, όπου αντιμετώπισε ως εθελοντής τους Γερμανούς εισβολείς. Το γεγονός αυτό, όμως, ο βίαιος θάνατός του, είναι που δίνει όλο το σασπένς στο βιβλίο, καθώς η συγγραφέας αναζητεί τα ίχνη ενός χαμένου προσώπου, τον ανασυστήνει σελίδα με τη σελίδα, ακολουθεί τα ίχνη του έως την ύστατη στιγμή του, σημειώνοντας ήδη από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου κάτι που σε βάζει σε σκέψεις: «Είναι άγραφος κανόνας στην Κάσο όταν ένα μέλος μιας οικογένειας υποστηρίζει έναν υποψήφιο (σ.σ. για τις δημοτικές εκλογές) να τον υποστηρίζει και όλη η οικογένεια. Ετσι ψηφίζουν συγγενείς και φίλοι, αλλά έτσι προδίδουν, όπως θα αποδειχθεί». Η τελευταία αυτή φράση σε προετοιμάζει για το δράμα που θα εκτυλιχθεί στις τελευταίες του κυρίως σελίδες. Η Σοφία Παπαϊωάννου είναι γνωστή ως δημοσιογράφος από τις εκπομπές «Μαύρο Κουτί», «Φάκελοι» (στο Mega) και «Νέοι Φάκελοι» του Αλέξη Παπαχελά στον ΣΚΑΪ. Το «Κρυμμένο στο Αιγαίο» είναι το πρώτο της βιβλίο, ένα «διαβαστερό» non-fiction novel, με στοιχεία ρεπορτάζ, ντοκουμέντου και τοπικής ιστορίας. Το «Κρυμμένο στο Αιγαίο» είναι ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα ενός ιστορικού κατά βάση βιβλίου που εστιάζει όμως στους αφανείς και τους ανώνυμους, στη μικροϊστορία, προκειμένου να αναδείξει τη μακροϊστορική εικόνα της εποχής. Κατά κάποιο τρόπο, η κεντρική φιγούρα του βιβλίου, ο Μιχάλης Κουτλάκης, λάμπει διά της απουσίας του. Η συγγραφέας ανατρέχει όπου έδρασε και συνομιλεί με ανθρώπους που τον γνώρισαν ή γνωρίζουν την ιστορία του. Φέρνει στο φως άγνωστα αρχεία, ελληνικά και ξένα, δίχως να λησμονεί ότι το στοίχημα ενός τέτοιου βιβλίου δεν είναι μόνον η τεκμηρίωσή του, αλλά και ο αφηγηματικός του τρόπος: χρήση των μυθοπλαστικών συμβάσεων χωρίς αυθαιρεσίες στο πραγματολογικό υλικό. Τελικά, η μοίρα του Μιχάλη σφραγίστηκε όχι τόσο από τον εξωτερικό εχθρό, όσο από τον εσωτερικό και η αφορμή θα είναι κατά κύριο λόγο προσωπική και όχι ακριβώς ιδεολογική. Θα μπορούσε να αντιτείνει κανείς ότι το «Κρυμμένο στο Αιγαίο» πάσχει από έναν περιοριστικό τοπικισμό, ωστόσο, η ιστορία του Μιχάλη Κουτλάκη είναι ενδεικτική τόσων αφανών Ελλήνων που πίστεψαν στην ιδέα της πατρίδας, και κινδύνευσαν γι’ αυτή, για να γίνουν θύματά της. Τραγικές φιγούρες Οι πλέον τραγικές φιγούρες του βιβλίου βέβαια είναι οι γονείς του Κουτλάκη, οι οποίοι δεν θα μάθουν ποτέ ούτε πώς σκοτώθηκε ούτε πού βρίσκεται η σορός του παιδιού τους (η αποκάλυψη θα έρθει μετά τον θάνατό τους). Χαρακτηριστική είναι πάντως η σκηνή της επιστροφής του Μιχάλη στο νησί από το μέτωπο. Οταν μπαίνει στο σπίτι ένα σκυλί «έξω από την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα στο λιμάνι έκλαιγε, με ένα κλάμα σαν ουρλιαχτό... “Οταν κλαίει ο σκύλος, εμείς στην Κάσο το έχουμε για κακό”». Σοφία Παπαϊωάννου, «Κρυμμένο στο Αιγαίο», εκδ. Πατάκη, σελ. 304.